Doel: uitleg en oefening voor bewuste buikademhaling om te ontspannen
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De kinderen krijgen kort uitleg over het verschil tussen borst- en buikademhaling. Als je borst op en neer gaat, adem je hoog. Dit is niet nuttig want je longen zitten aan de achterkant van je lichaam tegen je rug aan. Adem je naar je buik dan geef je je longen meer ruimte en kan er dus meer lucht naar binnen. Dit geeft vaak een rustig ontspannen gevoel. Met ademhalingsoefeningen leer je door middel van ademhaling jezelf tot rust te brengen. Het tempo en de wijze waarop wij ademhalen zorgt ervoor hoe wij ons voelen. In het geval van oppervlakkige en snelle ademhaling zal je een opgejaagd gevoel ervaren. Door een “normale” ademhaling komt het lichaam in een rustige natuurlijke staat. Maar wat is “normale” ademhaling? Normale ademhaling is een ademhaling met het gehele bovenlichaam tegelijkertijd. Het bewust worden van het ademen begint bij de buik die wordt bol als je inademt en plat als je uitademt. Je kan ook de lucht via je neusgaten naar binnen voelen gaan en deze daarna via je keel door je luchtpijp richt je longen. Hierbij gaat je borst ook enigszins naar voren en wordt je buik dus bol. Dit alles hoort vanzelf te gaan, maar op het moment dat wij in een andere staat van paraatheid zijn, ademen wij anders. We zijn vaak extra alert als we boos, verdrietig of bang zijn. Met deze oefening wordt je bewust van jouw huidige manier van ademen en kan je jezelf weer terug brengen in een rustige en normale staat van ademhaling. Sluit nu allemaal eerst je ogen en let op je ademhaling. Voel hoe je in en uitademt. De lucht die door je neus naar binnen gaat, je logen vult en je buik bol maakt en daarna weer naar buiten gaat. Leg je handen op je buik en voel hoe die bewegen als je inademt en uitademt. Volg je in- en uitademing terwijl je een glimlach om je mond tovert; Bij iedere inademing kun je je inbeelden dat de lucht die naar binnen gaat je vult en energie geeft. Bij de uitademing noem je steeds een letter van je voornaam net zolang totdat je je hele naam hebt gespeld. Als je nare gevoelens van verdriet, angst en boosheid of andere fysieke spanning die je hebt opgebouwd steeds wegblaast als je uitademt kom je tot rust.

Doel: buikademhalings-oefening en visualisatie van rustige plek
Duur: 15 minuten
Benodigde materialen: sneeuwbol

Uitvoer: Onze geest lijkt op een sneeuwbol. Zo gauw we onze aandacht op onze gedachten richten, merken we dat er van alles aan de gang is. Gedachten dwarrelen rond als de witte sneeuw in de sneeuwbol, gevoelens wervelen rond als zilverkleurige sneeuw en samen vormen ze een warboel, zodat we niet meer weten wat wat is of wat wat betekent. We moeten alles dus laten bezinken. Het eerste wat we hiervoor moeten doen is ons lichaam ontspannen, zodat we vervolgens onze geest tot rust kunnen laten komen.
Zet nu je sneeuwbol neer. Kijk hoe alles in de sneeuwbol tot rust komt. Kijk daar maar rustig even naar. In de sneeuwbol komt alles wat sneller tot rust dan in je geest, maar als je zelf niet rustig bent, kunnen ze geen van beide tot rust komen. Neem gewoon de tijd om je geest tot rust laten komen. Schud nu je sneeuwbol heen en weer en volg de beweging van een van de glitters of sneeuwvlokken. Wees je bewust van je ademhaling terwijl je toekijkt hoe de storm in de bol gaat liggen. Als je het glittertje of sneeuwvlokje uit het oog verliest, volg je gewoon een ander.
Als je moeite hebt om je aandacht ergens bij te houden zoals veel kinderen met ADHD of andere handicaps die zorgen dat je snel bent afgeleid kan het helpen je eigen rustige plekje in je hoofd te maken waar je tegen de monstertjes die je voortdurend afleiden kunt zeggen dat ze je met rust moeten laten terwijl en waar zij niet kunnen komen.'
Vervolgens laten we de kinderen een buikademhalingsoefening doen waarbij zij een eigen veilige rustige plek in hun hoofd creëren door zich een bos te visualiseren.

• Ga zitten in een stoel en neem een makkelijke positie aan en zorg dat je goed op de stoel zit en waar gewenst je rug laat ondersteunen door de rugleuning.
• Adem via de mond eens een keer diep in en daarna direct weer uit, waarbij je alle lucht je longen in laat gaan. Neem hiervoor de tijd en forceer niets, volg je lichaam.
• Herhaal dit vier tot vijf keer.
• Merk op wat er gebeurd in jouw lichaam. Je zult je wellicht iets rustiger gaan voelen.
• Op het moment dat je iets rustiger bent, laat je je ademhaling in een normaal tempo doorgaan. Hierbij is “het niets doen” en “je lichaam zijn weg laten vinden” dat wat je wilt doen. Jouw lichaam weet zelf wel hoe het moet ademen
• Begin nu in en uit te ademen door je neus.
• Wordt bewust van het gevoel van zuurstof dat via je neusgaten naar binnen komt en weer je lichaam verlaat.
• Adem nu bewust naar de buik. Adem rustig en naar het onderste deel van je buik onder je navel.
• Wordt bewust van wat deze manier van ademen met jou doet en wat er gebeurt met jouw lichaam.
• Blijf rustig ademen naar het punt onder je navel.
• Wordt bewust van je borstkas en voel hoe deze gevuld wordt met zuurstof bij het inademen en weer leeg vloeit bij het uitademen.
• Blijf rustig ademen naar het punt onder je navel.
• Wordt bewust van je middenrif en voel hoe deze zich ontspant en uitdijt op het moment dat je inademt en je hele borstkas vult met lucht.
• Blijf rustig ademen naar het punt onder je navel.
• Wordt nu bewust van je gehele borstkas en hoe je lichaam automatisch rustig ademt.
• Beeld je nu een groot bos in. Zie alle bomen om je heen, hoor de blaadjes ritselen in de wind.
• Bedenk je dat de dingen die je normaal afleiden hier niet kunnen komen.
• Laat de kinderen ongeveer twee minuten de visualisatie vasthouden.
• Vraag hen uiteindelijk weer te concentreren op de ademhaling waarna zij hun ogen openen.

Activiteit: mindful in het hier en nu met aandacht voor zintuigelijke waarneming
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: rozijnen

Uitvoer: Uitleg over de verschillende zintuigen en de aandacht die we aan ieder zintuig kunnen besteden.
We gaan zo dadelijk allemaal met onze aandacht één rozijntje eten. Probeer telkens je gedachten bij het rozijntje te houden. Iedere keer als je wordt afgeleid is dat niet erg en ga je weer denken aan het rozijntje. De kinderen krijgen allemaal een rozijn.

• Vasthouden: Pak een rozijn en houd die in je handpalm of tussen duim en wijsvinger. Concentreer je erop, verbeeld je dat je net van Mars komt en zoiets nog nooit van je leven hebt gezien.
• Zien: Neem de tijd om hem echt te zien; bekijk hem zorgvuldig en aandachtig. Laat je ogen elk deeltje ervan verkennen, de deeltjes waarop het licht valt, de donkere holten, de plooitjes en ribbeltjes, de asymmetrische en bijzondere facetten.
• Aanraken: Draai hem tussen je vingers rond, ga na hoe hij aanvoelt, eventueel met je ogen dicht als je daardoor meer voelt.
• Ruiken: Houd hem onder je neus en neem met elke inademing in je op wat je allemaal ruikt; let daarbij op wat er mogelijk voor boeiends in je mond of maag gebeurt.
• Plaatsen: Breng de rozijn nu langzaam naar je lippen en merk daarbij op dat je hand en arm exact weten hoe en waar ze hem moeten plaatsen. Plaats de rozijn voorzichtig in je mond – niet kauwen – en merk op hoe hij in de mond komt. Neem enkele ogenblikken om de gewaarwordingen te onderzoeken van het feit dat je hem in je mond hebt; verken hem met je tong.
• Proeven: Als je zover bent, maak je dan op om te gaan kauwen; merk op hoe en waar hij moet zijn voor het kauwen. Bijt dan heel bewust een of twee keer en merk op wat daarna gebeurt; ervaar elk golfje smaak dat loskomt terwijl je aan het kauwen bent. Slik hem nog niet door, maar let op de pure gewaarwordingen van smaak en textuur in je mond en hoe die veranderen, moment voor moment, en let op veranderingen in het object zelf.
• Doorslikken: Als je eraan toe bent om hem door te slikken, kijk dan of je het voornemen om hem door te slikken kunt bespeuren zodra dat opkomt, zodat je zelfs dat bewust ervaart voordat je de rozijn daadwerkelijk doorslikt.
• Volgen: Ga ten slotte na of je datgene wat ervan over is naar je maag kunt voelen glijden, en hoe je lichaam als geheel aanvoelt na deze oefening in bewust eten.

Doel: bewustwording van het lichaam met bodyscan
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: eventueel laptop, audio-mindfulnessoefening bodyscan of muziek

Uitvoer:
• Ga zitten of liggen, sluit je ogen en concentreer je op je ademhaling.
• Word je bewust van elke inademing en uitademing. Laat je ademhaling vanzelf gaan.
• Voel hoe de lucht langzaam door je neus naar binnen gaat, je longen vult, je buik bol wordt en weer naar buiten gaat.
• Als je na een paar ademhalingen je lekker op je gemak voelt beginnen we met de scan.
• Richt je concentratie op je voorhoofd. Probeer de huid te voelen. Misschien voel je wel tintelingen of spanningen. Als je spieren in je hoofd strak en gespannen voelen ontspan ze met een ademhaling.
• Als je op het moment niets voelt, is dat ook goed. Je hoeft niets te voelen.
• Doe dit zelfde voor neus, oren, ogen, wenkbrauwen, kaak, mond, lippen en huid van je gezicht en achterhoofd. Voel de mond en kaak ontspannen en de ogen zwaar in de oogkassen wegzakken.
• Richt dan je aandacht op je nek, hals, sleutelbenen, schouders, linker en rechterbovenarm, ellenboog, onderarm, hand en vingers. Ga deze gebieden, links en rechts een voor een af.
• Telkens als je afdwaalt in je gedachten keer dan rustig terug naar het gebied waar je gebleven was.
• Nogmaals, probeer alles te voelen en te ervaren.
• Als het lukt probeer dan bij iedere uitademing te ontspannen in het gebied waar je aandacht is.
• Richt je aandacht op je borst, middenrif, buikspieren, bovenrug, onderrug, ruggengraat.
• Voel je ademhaling, eventueel je lichaamshouding veranderen door de ontspanning. Voelt je lichaam al anders aan?
• Ga op deze manier door en geef aandacht aan je bekken, billen en aan beide bovenbenen, knieën, onderbenen, enkels, voeten en tenen. Neem rustig de tijd.
• Merk de verschillen tussen de verschillende gebieden op. Voel de tintelingen in je lichaam, voel je spieren steeds meer ontspannen worden en neem waar, welke lichaamsdelen minder makkelijk ontspannen.
• Laat jezelf helemaal zwaar worden. Je bent nu totaal ontspannen en relaxed.
• Als je het hele lichaam verfrist en ontspannen hebt keer dan nog een keer terug naar een gebied in je lichaam dat wat gespannen aanvoelde. Geef totale aandacht aan dat gebied en probeer het te ontspannen. Voel je verschil? Komen er bepaalde gedachten of emoties los? Neem waar en laat los.
• Tot slot span nu twee keer voor drie seconden al je spieren aan en laat los met een ademhaling
• Breng nu langzaam je aandacht en gedachten terug naar de rest van je lichaam en de geluiden in de kamer. Beweeg een beetje, stretch je spieren wat en open je ogen.

Of

Zorg ervoor dat je prettig zit of ligt. Laat de vloer of stoel je lichaam ondersteunen. Vertrouw erop dat je vanzelf ademhaalt terwijl je je aandacht op je ademhaling richt. Terwijl je inademt, ga je met je bewustzijn je lichaam in en door je lichaam heen, waarbij je let op de plekken waar je lichaam contact maakt met de vloer of de kussens. Richt nu de aandacht op je ademhaling en volg je ademhaling diep je lichaam in. Stel je hierbij voor dat je adem helemaal tot in je benen en voeten stroomt en dat je met een zaklamp alles verlicht wat je daar voelt. Richt je aandacht op je tenen en op wat je in je tenen voelt. Let op de temperatuur, hoe je sokken aanvoelen als je die draagt, let op je huid en op je spieren en botten. Richt je aandacht nu meer op je ademhaling en volg je ademhaling tot in je voeten en wat je daar allemaal voelt. Blijf met je aandacht bij je voeten en ga na hoe ze voelen. Ze hebben je de hele dag gedragen. Misschien wil je ze wel bedanken voor hun harde werk. 'Richt je aandacht weer op je ademhaling en volg je ademhaling tot in je enkels. Let op wat je in je enkels voelt en welke gedachten daarbij in je opkomen. Adem nu naar je onderbenen en laat het licht op de gevoelens schijnen die je daar ervaart. Zijn ze positief, negatief of neutraal? Voel je telkens iets anders of voel je voortdurend hetzelfde? Is het een kloppend gevoel of komen en gaan de gevoelens in een soort golfbeweging? Zijn je onderbenen ontspannen? Adem nu naar je knieën en let op wat je in je knieën voelt en welke gedachten je daarbij hebt. Wil je dat het gevoel weggaat of wil je dat het blijft? Adem nu naar je dijen en let op wat er allemaal gebeurt op je huid en in spieren en nog dieper naar binnen in je botten. Voel je de drang om anders te gaan zitten of liggen? Adem nu in en richt je aandacht op je heupen, op wat je in je heupen voelt, en let op de gedachten die je daarbij hebt. Als je met je gedachten afdwaalt, merk dat dan gewoon op en richt je aandacht vervolgens weer op je lichaam. Adem langzaam in en volg de ingeademde lucht tot in je buik. Wees je bewust van elke beweging terwijl je buik op en neer gaat. Volg je adem nu tot in je borstkas en onderrug en schijn het licht op de gewaarwordingen, gedachten en gevoelens die je ervaart. Adem nu naar je bovenrug en schouders. Als je bezorgdheid ervaart, laat deze dan los zodat ze meegevoerd worden door je adem. Adem rustig naar je vingertoppen en handen en breng de warme, genezende ingeademde lucht in je handen … wees je bewust van wat je in je handen voelt. Adem nu naar je polsen en onderarmen … Adem in en richt je aandacht op je bovenarmen en schouders en wees je bewust van wat je daar voelt en hoe je op die gevoelens reageert. Als je met je gedachten afdwaalt, wat onherroepelijk zal gebeuren, kijk dan even waar je gedachten heen gaan en richt je aandacht vervolgens weer op je lichaam. Adem nu naar je nek, voel je spieren en voel wat ze je te vertellen hebben. Haal opnieuw adem en volg je adem naar je achterhoofd. Wees je bewust van hoe je hoofd voelt en adem vervolgens naar je voorhoofd en je gezicht. Let op alle gevoelens die in je opkomen. Let ook op alle gedachten die in je opkomen en merk op hoe ze ook weer verdwijnen. Wees je bewust van hoe je geest op je lichaam reageert en pas je ademhaling daarop aan. Verwelkom deze reactie als een oude vriend. Neem nu even de tijd om alle delen van je lichaam te bedanken voor hun harde werk; je voeten en benen omdat ze je dragen, je armen voor het optillen van allerlei dingen, je borstkas en alle organen omdat ze hun best doen om het bloed door je lichaam te laten stromen, voedsel te verteren, adem te halen en je in leven te houden. En bedank ook je hoofd, je geest en je zintuigen.
Haal nu even rustig adem.
Ga nu met je aandacht van de binnenkant van je lichaam naar de buitenkant en kom met je aandacht weer in de ruimte waarin je je bevindt. Voel het zachte kussen onder je en je kleren tegen je huid. Doe je ogen langzaam open en neem dit bewustzijn met betrekking tot je lichaam en de vriendschap met je lichaam de rest van de dag met je mee.'

'Vraag de kinderen wat ze allemaal hebben gevoeld (jeuk, pijn, ontspanning, een kloppend gevoel, spanning, losheid, tinteling, een zwaar gevoel enzovoort). Je kunt hier een lijst van maken en nagaan wie wat heeft gevoeld en hoeveel dingen de kinderen hebben gevoeld.'

Doel: rustig worden en bewust waarnemen van zintuigelijke ervaringen
Duur: 5 minuten
Materialen: geen

Als je erg druk bent in je hoofd kan het zijn dat je steeds bent afgeleid. Je kan je dan moeilijk concentreren of irriteert je aan dingen die er om je heen gebeuren waardoor je misschien wel boos wordt. Als je merkt dat je snel bent afgeleid kun je een mindfulness-oefening doen. Dat is een lastig woord voor iets met aandacht doen. De vraag is dan: Wat is aandacht? Hier een voorbeeld. Als je op je stoel zit kun je van alles opmerken. Je voelt je voeten op de grond, je billen op de stoel, je rug tegen de rugleuning. Misschien merk je wel dat je zit te wiebelen. Ook kan je zien wat er allemaal om je heen is. Hoe fel het licht aan staat, welke werkjes er aan de muur hangen die jullie met zijn allen hebben gemaakt, wat er op het bord is te lezen. Je kan ook juist letten op wat je allemaal om je heen hoort. Is het stil in de klas dan hoor je misschien zachte geluiden zoals een stoel schuiven, een potlood of pen schrijven of iemand ademhalen. Is er meer geluid dan hoor je de andere mensen om je heen praten of de juf of meester iets vertellen. Misschien ruik je ook wel iets: je eigen douchegel? Vers gemaaid gras van buiten of een scheet… Je kan steeds zelf bedenken waar je op let en dat noemen we aandacht. Al je zintuigen geven informatie over voelen, zien, horen, ruiken en proeven. Door vijf minuten eens te letten op wat je allemaal echt ervaart kun je jezelf rustig maken.

Stel jezelf de volgende vragen:
Wat voel ik nu? Hoe zit ik op mijn stoel?
Voel ik ook iets van binnen? Honger, dorst, pijn, borrels?
Wat zie ik nu?
Wat hoor ik nu?
Wat ruik ik nu?
Wat proef ik nu?
Daarbij kun je steeds als je een antwoord op die vragen hebt jezelf afvragen of je er ook iets van vindt dus of je er een mening of oordeel over hebt. Vindt je het leuk of vervelend, lekker of vies, enz. Je mag al die dingen denken maar je hoeft daar nu niet op reageren. Het is alsof je een zaklamp hebt die je steeds op iets anders schijnt.

Activiteit: dieren na-apen om te oefenen met ontspanning in je lichaam
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Voor het aan- en ontspannen van spieren is het volgende ‘na-aapspelletje’ heel geschikt. De kinderen moeten de volgende bewegingen na-apen:
• Rechtop en stram door de kamer marcheren.
• Hardlopen zonder vooruit te komen.
• Met de armen boven het hoofd zwaaien, alsof het de takken van een boom 
zijn.
• Het gezicht samenknijpen en een eng monster nadoen.
• Je naar de lucht uitrekken en zo lang mogelijk maken.
• Helemaal in elkaar kruipen en je zo klein mogelijk maken.
• Na het aan- en ontspannen van de spieren, is het tijd om rustig te worden en te ontspannen. De kinderen zijn grote, logge dieren die heel traag door de kamer lopen. Loop zo zachtjes en zo langzaam mogelijk. Speel ten slotte dat jullie ‘slapende leeuwen’ zijn en blijf een aantal minuten zo stil mogelijk op de grond liggen.

Benodigde materialen: registratieformulier van ontspanningsoefening

Soms kan het helpen als je vaak spanning ervaart, je onrustig voelt of je gewoon niet prettig voelt om even een ontspanningsoefening te doen. Door bij te houden wanneer je de spanning voelde en hoe je weer controle kreeg over jezelf en zo de spanning kon verminderen kun je oefenen hoe je steeds sneller zelf al je prettige ontspannen zelf kan zijn. Ook kan dit helpen te ontdekken wat je spanning geeft en kun je daar eventueel een oplossing voor bedenken. Bijvoorbeeld als je vaak gespannen raakt als je net te laat vertrekt van huis waardoor je erg moet haasten om op tijd op school te zijn dan kan het helpen zodra je dit weet dat je vijf minuten eerder opstaat en zo zonder haast naar school kunt gaan waardoor je minder spanning opbouwt.

Ontspanning en buikademhaling:
• Neem een comfortabele houding aan.
• Adem in door je neus en uit door je mond.
• Voel hoe de lucht langs je neus je longen in gaat en je buik bol maakt.
• Adem rustig weer uit en voel je buik weer plat worden en de lucht langs je lippen gaan.
• Voel je spieren ontspannen.
• De spieren die gespannen zijn kun je vijf seconden extra aanspannen en daarna ontspannen.

[ registratie van ontspanningsoefeningen ]

Doel: rustig worden en ontspanning in je lichaam ervaren
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De kinderen krijgen de uitleg over het nut en de werking van progressieve relaxatie. Hierbij worden de spieren vergeleken met elastiekjes die je lekker kan ontspannen door ze eerst goed uit te rekken, dus de spieren aan te spannen. Het gevoel van ontspanning kan worden waargenomen als warmte, een tinteling, een golf, enz. Door je lichaam te ontspannen voel je je vaak fijner waardoor je daarna ook makkelijker iets met moeilijke, negatieve emoties zoals angst, verdriet of boosheid kunt doen.

Instructie:
Span steeds je spieren voor vijf seconden aan terwijl je inademt en laat ze daarna los terwijl je uitademt
• Armen en handen: bal je handen tot vuisten en strek je armen recht voor je uit.
• Benen en voeten: laat je tenen naar beneden wijzen, til je benen langzaam op en strek ze naar voren.
• Buik: maak je buik bol door je buikspieren aan te spannen, adem in en hou je adem in.
• Schouders: trek je schouders op naar je oren.
• Nek: druk je hoofd naar achteren tegen de stoel of het bed aan.
• Gezicht: knijp je gezicht samen, knijp je ogen stijf dicht en pers je lippen op elkaar.
• Probeer je bewust te zijn van hoe dit voelt. Als je nog ergens spanning voelt in je lichaam kun je die plek opnieuw gaan aanspannen en ontspannen.

Doel: mindfulness-oefening voor innerlijke rust met focus op ademhaling en visualisatie
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer:
• Er zijn vier elementen die ons kunnen helpen bij het vinden van een moment van rust.
• Ga rechtop staan alsof je een boom bent die stevig in de grond is geworteld en midden in de woestijn in bloei staat. Als je het prettig vindt, kun je je ogen dichtdoen, maar je kunt ze ook geopend houden en je blik vlak voor je op de grond gericht houden als dat je een veiliger gevoel geeft.
• We gaan kracht halen uit de vier elementen waaruit we bestaan: aarde, lucht, water en vuur. Eerst gaan we onszelf aarden. We worden ons bewust van waar zijn en waar we op deze aarde staan. Voel hoe je voeten stevig op de vloer staan en hoe je wortels de aarde ingaan. Stel je voor dat je een woestijnboom bent en dat je stevig geworteld en onbeweeglijk in de woestijn staat. Stel je ook voor dat je ondanks de ongunstige omstandigheden in bloei staat. Glimlach zacht en vriendelijk.
• Adem in door je neus en wees je bewust van de lucht in de ruimte waarin je je bevindt, van de geur en de smaak ervan. Dit is dezelfde lucht die alle mensen inademen, onze vrienden en onze vijanden, dezelfde lucht die overal ter wereld en al eeuwenlang wordt ingeademd, dezelfde lucht die door onze voorouders en zelfs de dinosaurussen werd ingeademd. We delen deze levensadem met talloze andere wezens en weten daardoor dat we leven.
• Wees je nu bewust van water, een ander element dat we nodig hebben om te kunnen leven. Slik het speeksel in je mond door en wees je daarbij bewust van je kaak-, tong- en andere spieren en voel hoe het speeksel op natuurlijke wijze zijn weg naar beneden vind.
• Wees je ten slotte bewust van het vuur van het leven in je buik en je geest. Merk op hoe je gedachten in je hoofd dansen en je tot een levend mens maken.'

Activiteit: kringgesprek
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De leerkracht neemt de tijd om met de kinderen rustig stil te staan bij de vaardigheid afscheid nemen. Ze vragen de kinderen hoe ze dat doorgaans doen en komen tot de volgende leerpunten.
Leerpunten bij afscheid nemen, zijn:
• Loop naar de ander toe.
• Geef de ander een stevige hand.
• Kijk de ander aan.
• Bedank de ander. Zeg iets aardigs zoals: Ik heb het leuk gevonden om samen met jou te oefenen.
• Luister wat de ander zegt.
De leerkracht vraagt de kinderen van elkaar afscheid te nemen en doen dit op de volgende manier. De kinderen staan op en één van de kinderen begint om volgens de leerpunten afscheid te nemen van het kind dat naast hem staat en gaat hiermee verder met de andere kinderen. Dan volgen de andere kinderen met uitvoeren van dezelfde opdracht. Ze nemen ook afscheid van de leerkracht.

Activiteit: kringactiviteit feedback ontvangen en als cadeautjes uitpakken
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: papier, stiften/potloden, inpakpapier, doosjes, plakband

Uitvoer: Alle kinderen pakken hun eigen cadeautje uit met positieve feedback. Ieder kind leest telkens het briefje voor met feedback en bedankt degene die de feedback heeft gegeven op de juiste manier.

Doel: Er worden voetafdrukken van de kinderen getekend waarbij met verschillende kleuren, vormen en woorden een spoor wordt gemaakt dat hun leerproces weergeeft en gedragsverbeteringen positief benadrukt
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: grote vellen papier, stiften/potloden, versiermateriaal, whiteboard en whiteboardstift

Uitvoer: Er worden voetafdrukken of schoenomtrekken van de kinderen getekend op grote vellen papier. Hierbij is het belangrijk dat zij minstens 10 voetstappen op het papier zetten in een spoor zodat zij hun leerproces kunnen weergeven. Telkens zijn er twee voetstappen voor hun situatie voorafgaand hoe die eerst was en hoe die is nadat er enkele oefeningen zijn gedaan om veranderingen teweeg te brengen. Door middel van kleuren, vormen, woorden en kreten wordt er steeds een verandering opgetekend. Hierbij wordt ondertussen door de leerkracht telkens gevraagd naar de dingen die kinderen eerst moeilijk vonden en de vaardigheden die zij inmiddels hebben geleerd om hiermee om te gaan. Kinderen worden aangezet ook anderen te helpen met het inzien van gedragsveranderingen en vooruitgang die zij hebben geboekt.

Doel: uitleg van leerkracht in een kringgesprek over feedback ontvangen.
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: werkblad feedback ontvangen

Uitvoer: De leerkracht geeft uitleg over feedback ontvangen en herinneren de kinderen eraan dat zij daarstraks een cadeautje voor iedereen hadden ingepakt. Feedback kun je zien als een cadeau. Je kunt het aannemen, uitpakken en er je voordeel mee doen. Of je neemt het cadeau aan, bedankt de gever en legt het vervolgens in een kast om er nooit meer naar om te kijken. Je kunt feedback beter zien als een kans om iets te leren. Hoe? Door goed te luisteren, toelichting te vragen en vervolgens te bedenken wat je ermee gaat doen.
Waarom is feedback lastig? Niet zelden word je boos of emotioneel als je wordt aangesproken op je gedrag. Je ontkent bij hoog en laag of schiet in de verdediging. Het is minstens net zo vervelend als feedback geven.
Wie zich niet oefent in het geven en ontvangen van feedback loopt risico's. Denk bijvoorbeeld aan: minder plezier in het werk, ontwijkingsgedrag, oppotten van frustraties en -in het ergste geval - een ziekmakende werksfeer die uitmondt in overspannenheid en verzuim.
In het omgaan met feedback speelt onzekerheid vaak een rol. We interpreteren kritische kanttekeningen als een aanval op onze persoon en voelen ons afgewezen. Is de feedback ook nog eens afkomstig van een leidinggevende, dan voelt dat extra onveilig, omdat we de consequenties niet altijd kunnen overzien. Zijn we zélf degene die feedback uiten, dan voelen we ons minstens zo onzeker. Ons streven naar harmonie gaat boven alles, van jongs af aan hebben we geleerd anderen niet te kwetsen. Lastig dus om gevoelige onderwerpen aan te snijden.
Wie feedback krijgt, heeft de neiging in de verdediging te gaan. Dat is zinloos. Je hoeft je niet te verdedigen want als de ander op een goede manier feedback geeft, uit hij zijn gevoel met een ik-boodschap. Daar kun je niet over discussiëren, want jij kunt niet beïnvloeden hoe degene die jou feedback geeft zich door jouw gedrag moet voelen. Je kunt wél overwegen je gedrag te veranderen zodat jouw gedrag geen negatieve emoties oproept. Maar, je mag altijd de ruimte vragen om weinig met de feedback te doen. De ander probeert jou te beïnvloeden, en dat is zijn goed recht. Het is jouw recht om er niet in mee te gaan.
Soms kun je er immers gewoon niets aan doen. Je biologische klok is ingesteld op activiteit na de middag, dus ben je sloom tijdens het ochtendoverleg. Of, de feedback botst met jouw waarden. Jij vindt bijvoorbeeld dat de klant altijd belangrijker is dan je collega, dus laat je hém wachten in plaats van de klant.
Regels voor het ontvangen van feedback
Gelukkig is er een recept voor het ontvangen van feedback. Daar heb je steun aan als iemand tegen je zegt: “Ik wil graag even je aandacht voor ....” De belangrijkste voorwaarde is dat je je open stelt voor feedback. Dat doe je door:

1. Luister actief
Wie feedback ontvangt, is gebaat bij actief luisteren. Dat houdt in dat je verbaal én non-verbaal laat zien dat je aandacht hebt voor wat je gesprekspartner te zeggen heeft.
Voorbeelden:
• knikken, hummen
• aantekeningen maken
• open houding (oogcontact, spiegelen)

2. Vraag om toelichting
Is je niet helemaal duidelijk wat de ander bedoelt, vraag dan om een toelichting. Probeer de feedback te begrijpen. Vraag door naar wat de ander precies bedoelt. Check of je de boodschap goed hebt begrepen door te luisteren, samen te vatten en door te vragen (LSD).
"Je zegt dat het je stoorde dat ik te laat was. Wanneer was dat precies? Wat hadden we afgesproken?"

3. Toon waardering
Een gouden regel is de ander te bedanken voor zijn informatie. Dat voelt misschien wat vreemd, maar als je feedback ziet als een kans in plaats van als een bedreiging is het zo gek nog niet: de ander geeft je immers informatie waarmee jij je voordeel kunt doen. Bovendien steekt hij zijn nek uit. Voor de ander is het net zo moeilijk om de feedback te geven. Hij vindt de (werk)relatie met jou zo belangrijk dat hij voor jou dat risico neemt. Hak zijn kop niet af als dank!
"Ik was me er niet van bewust dat mijn gedrag dit effect had. Ik stel het op prijs dat je me dit vertelt."

4. Denk erover na
Degene die feedback ontvangt, beoordeelt zélf wat hij met de feedback gaat doen. Vind je de opmerkingen terecht of onterecht? Herken je wat de ander zegt? Kun je er iets mee? Wíl je iets aan je gedrag veranderen? Wat zijn de consequenties als je je werkwijze aanpast, gaat het werk dan misschien langzamer?
Schiet in geen geval in de verdediging. Beter is het om te vragen wat de ander dan graag van je wil en waarom. Als je beter begrijpt waarom het voor de ander belangrijk is kan je voor jezelf beter beargumenteren of je er iets mee gaat doen.
"Je zegt dat je door mijn gedrag het gevoel hebt dat ik je niet serieus neem. Hoe kan ik je laten merken dat dat wél zo is?"

5. Doe iets met de feedback
Laat de feedbackgever weten wat je met zijn commentaar doet. Als je besluit er niets mee te doen, zeg je het ook.
"Ik heb gehoord wat je zei maar ik ben het niet met je eens. De reden is ...."
"Ik heb gehoord wat je zei en ik ben het met je eens. Volgende keer maken we vooraf afspraken over een zakelijk overleg. We gaan er samen heen en spreken onze rolverdeling nog even door."

Extra tips
• Voel je de emoties opkomen, vraag dan een time-out om even bij te komen.
• Zet de zaak in perspectief: wat is het ergste dat er nu kan gebeuren?
• Blijf assertief, blijf luisteren en ga je niet meteen verantwoorden.
• Richt je eerst op het begrijpen van de boodschap. Je kunt daarna bedenken of je er iets mee gaat doen.
• Zie het als een verzoek, niet als een persoonlijke aanval of opdracht.

[ werkblad vaardigheid feedback geven en ontvangen ]

Activiteit: uitleg van leerkracht over het geven en ontvangen van feedback
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: Werkblad feedback geven en feedback ontvangen

Uitvoer: Er wordt de kinderen uitgelegd wat feedback is en hoe ze dit kunnen gebruiken. Feedback is een boodschap over het gedrag of de prestaties van een ander. Feedback is onmisbaar als je met anderen samenwerkt. Je moet zo nu en dan kunnen zeggen dat het werk van de ander niet in orde is, of juist heel erg goed is. Je stuurt elkaar bij door commentaar te geven. Wie feedback geeft, kan ook feedback terug verwachten. Dat is soms vervelend, maar je leert ermee leven, als iedereen zich aan de regels houdt.

Onzekerheid
Wie feedback moet geven is vaak onzeker. Je vraagt je af:
• Heb ik het wel goed gezien?
• Is het ‘normaal’ dat ik me hieraan erger?
• En wat stoort me nu precies?
• Wat vind ik nu verkeerd aan de ander?
• Mág ik hier wel iets van zeggen?
• Waarom wil ik er iets van zeggen?
• Wat wil ik daarmee bereiken?
• Hoe kan ik het zeggen zonder dat hij boos wordt?
• Kunnen we na het gesprek nog wel leuk samenwerken?
Dit zijn allemaal vragen die jezelf inderdaad moet stellen voordat je feedback gaat geven. Goede feedback vereist even tijd om na te denken.
Als je het antwoord scherp hebt, probeer je de kritiek zó te brengen dat de ander hem begrijpt. Helder geformuleerd en neutraal, zonder beschuldigingen. Er is een formule voor die je daarbij helpt. Hij bestaat uit maar liefst zeven stappen. Als je deze volgt is het voor de ander makkelijker om rustig jouw feedback te ontvangen.

1. Beschrijf veranderbaar gedrag
Je geeft altijd feedback op iets wat iemand gedaan heeft en niet op hoe hij is. Het heeft weinig zin om tegen iemand te zeggen dat ze altijd zo zit te stotteren, want daar kan ze waarschijnlijk weinig aan doen. Beschrijf alleen gedrag dat iemand kan veranderen. Als iemand tijdens een vergadering zo zacht praat dat jij het niet kan horen, kun je daar iets van zeggen. Een rapport waarin belangrijke informatie ontbreekt, kan herschreven worden.
Kan de ander het gedrag, of het stuk werk dat hij heeft gedaan, veranderen?

2. Beschrijf concreet en specifiek gedrag dat je zelf hebt gezien of gehoord
Feedback waarin de woorden ‘altijd’ of ‘overal’ of ‘nooit’ in voorkomen, slaat de plank mis. Als iemand tegen jou zegt: "Jij komt altijd te laat op zakelijke afspraken."
Kun jij heel makkelijk zeggen: “Nee hoor, gisteren was ik een kwartier te vroeg en moest ik op jou wachten.”
Zo loopt de feedback uit op een welles-nietes-ruzie. Terwijl je collega waarschijnlijk baalde van die ene keer dat je op die hele belangrijke afspraak te laat kwam, terwijl je best een trein eerder had kunnen nemen. Je collega moet dus zeggen: "Ik wil even terugkomen op de afspraak die we gisteren hadden met onze belangrijke klant X. De klant en ik moesten een kwartier op je wachten."
Zo is de feedback concreet (een kwartier!) en specifiek (gisteren met klant X).
Een extra regel is dat je het zélf gezien of gehoord moet hebben. Met feedback die je baseert op geklets, of eerlijke vertrouwelijke informatie, van anderen maak je meer kapot dan je lief is. Je beschadigt het vertrouwen van je bron. De andere kan het ontkennen en wil meteen weten wie dat dan gezegd heeft.
Kun je precies beschrijven welk gedrag je heeft gestoord?
Heb je dat zelf gezien?

3. Gebruik een ik-boodschap
Een ik-boodschap is: “Ik kan me niet concentreren als ik je hard hoor praten.”
Een jij-boodschap is: “Jij praat te hard.”
Een jij-boodschap zegt: jij doet iets fout. Een ik-boodschap zegt: ik zou het graag anders zien. Kunnen we het daar over hebben? Een ik-boodschap nodigt je gesprekspartner uit om begrip op te brengen voor jouw kant van de zaak. Door een jij-boodschap schiet de ander meteen in de verdediging, en gooit er in het ergste geval nog een ‘jij-bak’ overheen: “Jij bent een overgevoelig watje!”
Kun je een feedbackzin bedenken die met ‘ik’ begint?

4. Geef aan welk effect het gedrag van de ander op je heeft
Laat je gevoel spreken. Dat gaat al veel makkelijker als je een ik-boodschap geeft. Het gaat er immers niet om wat die ander nu precies heeft gedaan of nagelaten, maar jij hebt problemen met de gevolgen ervan. Je kunt je niet concentreren, jij maakt je zorgen omdat de klant een kwartier moet wachten, je kunt je eigen planning niet halen, je voelt je niet gewaardeerd, je wilt weten waar de ander nu precies mee bezig is. Kortom, jij hebt iets nodig van de ander en dat moet je kunnen benoemen. Want die ander moet dat weten om begrip te kunnen voelen voor jou en je feedback.
“Doordat je voor de derde keer te laat kwam, kreeg ik het gevoel dat je het project niet serieus neemt. Daardoor ga ik twijfelen of ik je wel bij het vervolg wil betrekken. Bovendien moest ik me in bochten wringen om te voorkomen dat de klant zou vertrekken. Ik schaamde me."
Je kunt dus prima zeggen welke gedachten het gedrag van de ander bij jou oproept. Zo de ander zich in jouw gevoelens inleven. Maar hier kan je in doorschieten. Je hoeft er niet bij te zeggen:
“Ben je te lui om je bed uit te komen?”
“Dacht je dat ik het ook wel alleen kon?”
Dit zijn allemaal zinloze interpretaties waarmee je de sfeer verpest. De ander komt vanzelf wel met een verklaring. En misschien is het nog een goede ook.
Kun je het gevolg van het gedrag op jou beschrijven, zonder beschuldigingen?

5. Laat de ander reageren
Geef de ander de gelegenheid te reageren. Houd gewoon even je mond, hoe moeilijk dat ook kan zijn in je opwinding. Vraag of de ander je heeft begrepen en of hij zich het voorval hetzelfde herinnert als jij. Is dat niet het geval, licht je boodschap dan toe met aanvullende voorbeelden. Durf om een reactie te vragen: "Begrijp je wat ik bedoel?"
Ben je bereid om naar de reactie van de ander te luisteren?

6. Vraag om het gewenste gedrag
Je wilt graag dat de ander zijn gedrag verandert. Help hem daarbij door duidelijk te zeggen hoe je het dan wilt: "Ik zou het fijn vinden om samen naar school te gaan, zodat we vooraf nog kunnen kletsen."
Kun je duidelijk vragen wat je van de ander wilt?

7. Verken oorzaken en oplossingen
Als de ander het met je eens is dat zijn gedrag moet veranderen, of dat hij zijn werk moet herzien, kun je gaan praten over oorzaken en oplossingen. Neem de tijd om te analyseren. Stel open vragen om te verkennen wat de oorzaken van zijn gedrag zijn (slecht geslapen, onzekerheid over zijn eigen kunnen en een poging om van het werk af te komen, angst voor de leerkracht...). Zo geef je de ander de ruimte om zijn gedrag toe te lichten. Vul niet in wat je dénkt dat de ander bedoelt. Maak duidelijk dat je de ander graag wil helpen waar nodig.
Ga jouw oplossing niet opleggen: “Zo mooi dat je het me eens bent, dan lijkt het mij het beste dat jij ermee stopt.” Je hebt samen een probleem, dus zoek je sámen naar oplossingen. De ander voelt zich medeverantwoordelijk als je hem zelf vraagt met voorstellen te komen, en zal zich ervoor inzetten afspraken in te lossen.
In deze fase komt het erop aan actief te luisteren. Wat de ander zegt biedt immers aanknopingspunten om tot een oplossing te komen.
Je kunt natuurlijk pas deze laatste fase van het gesprek starten als de ander je feedback een beetje heeft laten ‘indalen’. Als hij boos of verdrietig is, kun je beter een afspraak maken om de volgende dag verder te praten. Ook moet de ander de feedback accepteren. Als hij je feedback onzin blijft vinden, zal je eerst de vorige stappen nóg een keer langs moeten lopen.
Ben je bereid om samen met de ander aan oplossingen te werken?
Als je op deze manier feedback geeft, moet het lukken de ander ervan te overtuigen dat hij zijn gedrag moet veranderen.

Extra tips
• Wacht tot je ergste woede of schrik gezakt is en ga dan pas een feedbackgesprek beginnen.
• Maar wacht niet zo lang tot de ander is vergeten waar je het over hebt.
• Loop de bovenstaande vragen langs en schrijf de antwoorden op als voorbereiding.
• Neem de ander apart en geef de feedback op een rustige plek (niet in de volle woonkamer of klas waar iedereen bij zit).

[ werkblad vaardigheid feedback geven en ontvangen ]

Activiteit: kringgesprek met socratische discussie en uitleg van leerkracht.
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: werkblad overleggen

Uitvoer: de leerkracht doet drie keer een rollenspel voor samen met een leerling (bereid dit van tevoren voor). Ze spelen dat Jeroen en Anne gaan samenwerken maar ze willen allebei iets anders.
• Een fout voorbeeld: Ze houden beide vast aan hun eigen mening. Gevolg: ieder gaat zijn eigen weg (ruzie) en ze komen niet tot samenwerken.
• Ze worden het niet met elkaar eens, maar ronden het wel op een adequate manier af. Gevolg: er worden eventueel andere afspraken gemaakt en ieder gaat zijn eigen gang maar het contact blijft goed.
• Een goed voorbeeld: Eerst doen wat de ander wil, daarna wat jij wilt. Gevolg: samenwerken.
Samen met de kinderen worden de drie voorbeelden nabesproken en vraagt de leerkracht wat nu het beste is om te doen. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de groep uitkomt op de vaardigheid overleggen als iemand iets anders wil dan jij.
Door middel van het stellen van concrete vragen door de leerkracht mogen de kinderen zelf vertellen wat belangrijk is bij onderhandelen. De leerkracht vraagt dit socratisch uit en komen met de kinderen uit op de volgende leerpunten.

De leerpunten bij overleggen zijn:
• Zeg wat jij wilt en waarom.
• Vraag wat de ander wil en luister goed.
• Vraag de ander waarom hij dat zo wil.
• Als de ander jouw zin niet wil doen, bedenk dan een oplossing:
o Iets anders doen wat jullie beiden leuk vinden.
o Eerst doen wat de ander wil en dan wat jij wilt.
• Lukt dit allemaal niet zeg dan dat het jammer is en spreek af om het een volgende keer nog eens te proberen.
Stop-Denk-Doe om te overleggen met een ander:
• Je zegt Stop tegen jezelf als je met iemand gaat spelen die iets anders wil doen dan jij.
• Je Denkt na over hoe je het kunt aanpakken: hoe kan ik goed overleggen zodat we kunnen samenspelen?
• En dan ga je het ook zo Doen. Je overlegt.

[ werkblad vaardigheid overleggen ]

Doel: Fluisterspel om te leren luisteren naar de ander
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: werkblad punten om op te letten tijdens luisteren

Uitvoer: Er wordt kort herhaald wat belangrijk is om op te letten tijdens het luisteren naar een ander. Vervolgens wordt het fluisterspel uitgelegd. De leerkracht of een kind bedenkt een zin of een woord en geeft deze fluisterend door aan het kind naast hem. Deze geeft het vervolgens weer door aan de volgende en ga zo verder. De laatste persoon zegt de zin of het woord hardop.

[ werkblad vaardigheid luisteren ]

Activiteit: bewustwording van lichaamshouding en gebruik van houding bij communicatie
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: Geen

Uitvoer: De leerkracht laat met een kort rollenspel zien welke uitwerking lichaamshouding heeft op het overbrengen van een boodschap. Eerst staat de trainer ineengedoken, kijkend naar de grond en zacht fluisterend iets te vertellen. Vervolgens staat de leerkracht hinkend van het ene op het andere been, friemelend met handen, heel snel pratende. De kinderen wordt gevraagd bij beide gevallen te benoemen hoe de boodschap overkomt. Daarna wordt hen gevraagd wat er nodig is voor een heldere, duidelijke manier van communiceren. De kinderen staan dan in een kring en bij ieder goed element van een juiste lichaamshouding zullen zij dit uitvoeren. De laatste vijf minuten worden besteedt aan het overbrengen van een korte boodschap met een juiste lichaamshouding.

Activiteit: voorwerpen beschrijven zonder het woord te noemen
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: kaartjes met voorwerpen en verboden woorden die niet genoemd mogen worden.

Uitvoer: Eén kind krijgt telkens een kaartje met een voorwerp erop en moet dit voor de anderen omschrijven zonder het woord en de verboden woorden te noemen. Hierna wordt besproken wat de kinderen lastig vonden en wat ze juist makkelijk vonden in de oefening.

[ kaartjes verboden woord ]

Activiteit: spelletjes spelen om te oefenen met overleggen
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: gezelschapsspellen, werkblad overleggen

Uitvoer: De leerkracht heeft een aantal gezelschapsspellen uitgezocht die de kinderen in twee- of drietallen gaan doen. Ze mogen kiezen en dus moeten ze overleggen en onderhandelen. De kinderen in het twee- of drietal gaan eerst met elkaar overleggen welk spel ze willen spelen. Vervolgens onderhandelen de groepjes met elkaar hierover. Bij het onderhandelen wijst de trainer de kinderen op de leerpunten, dus ik-boodschap, stevig staan, luisteren, etc.. Alle spellen kunnen aan bod komen. Dit betekent dat de kinderen een aantal keren de gelegenheid krijgen om te onderhandelen. De leerkracht zal het spel meerdere keren stop zetten om een kind de opdracht te geven om te zeggen dat hij het niet meer leuk vindt. Dan moet er opnieuw overlegd en onderhandeld worden.
Let op Bij deze oefening is het de ervaring dat de kinderen meer bezig zijn met het spelen van het spel dan met het oefenen van de vaardigheid. Omdat het spel niet kan worden uitgespeeld, kunnen de kinderen boos en teleurgesteld zijn. Het is daarom belangrijk om vooraf uit te leggen dat het spelen een onderdeel van de oefening is en het spel onderbroken kan worden of niet kan worden uitgespeeld.

[ werkblad vaardigheid overleggen ]

Doel: verhaal en kringgesprek om positief te reageren bij een vraag of iemand mee mag doen
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De kinderen wordt gevraagd wat je niet moet doen als iemand vraagt of je mee wilt spelen en wat er gebeurt als je niet goed reageert. Met de kinderen wordt besproken wat de voordelen zijn wanneer je op een goede manier reageert op de vraag of je mee wilt spelen. Kinderen zullen je vaker vragen, je gaat leuk samen spelen, je kunt vrienden maken.
De leerkracht legt uit dat er verschillende redenen kunnen zijn waarom anderen je vragen om mee te doen:
• Ze vinden het leuk dat je meedoet en willen samen met jou een spel bedenken.
• Ze vinden het leuk dat je meedoet. Ze weten al welk spel ze willen spelen. Jij moet hem wel als eerste zijn.
• Ze weten al een spel dat ze willen spelen. Ze hebben nog één kind nodig. Jij moet hem steeds zijn. Aan de kinderen wordt gevraagd wat belangrijk is bij reageren op de vraag of je mee wilt spelen. De leerkracht vraagt dit op een socratische manier uit.
Leerpunten bij reageren op de vraag of je mee wilt spelen:
• Reageer enthousiast.
• Vraag wat ze willen spelen.
• Vraag om uitleg.
• Kom niet direct met andere ideeën.
• Neem er genoegen mee als je hem meteen moet zijn.
• Als je hem vaker dan twee keer moet zijn: stel dan voor dat iemand anders aan de beurt is. Als ze dat niet willen, zeg dan dat je niet meer mee wilt spelen. Zeg dan: “Tot een andere keer!”, en loop stevig weg.
• Als je geen zin hebt om mee te doen, zeg dat dan rustig maar voeg er aan toe dat je een volgende keer misschien wel mee wilt doen.

Bij reageren op de vraag of je mee wilt spelen kun je heel goed Stop-Denk-Doe gebruiken.
• Je zegt Stop tegen jezelf als andere kinderen je vragen of je mee wilt spelen.
• Je Denkt na over hoe je dit kunt aanpakken: hoe laat ik merken dat ik het leuk vind om mee te doen? Hoe vraag ik uitleg als ik het spel niet snap?
• Je gaat het dan ook zo Doen. Je probeert dan te reageren op de vraag of je mee wilt spelen.
• Gebruik het Stop-Denk-Doe ook als je niet mee wilt doen.

Doel: lichaamsgerichte opdracht voelen wat prettig is in aanraking en je grenzen aangeven
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: de leerkracht geeft de opdracht dat kinderen in tweetallen elkaar volgens instructie aanraken. Ze moeten een meter van elkaar af staan. Elkaar een hand geven. Twee handen vastpakken, naast elkaar staan. Heel dicht bij elkaar staan met oogcontact zonder aanraking. Elkaar omhelzen. Steeds wordt er een tweetal gevraagd wat ze ervaren van de fysieke nabijheid en of ze dit in feedback aan de ander terug kunnen geven. Hierna wordt een korte uitleg gegeven van de leerkracht over seksuele weerbaarheid en aangeven bij de ander wat je wel en niet prettig vindt. Als er tijd is kunnen de kinderen zelf aangeven of ze ervaringen hiermee hebben en hoe ze dit zouden aanpakken.

Doel: rollenspel door leerkracht en kringgesprek om te vragen of je mee mag spelen
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De leerkracht vraagt de kinderen hoe je op een goede manier kan vragen of je mee mag spelen en vragen dit socratisch uit. Ze komen uit op de volgende leerpunten.

Leerpunten vragen of je mee mag spelen
• Kies een moment waarop ze je horen en zien.
• Zeg hé, hallo of beter nog: noem een naam.
• Als je vraagt of je mee mag spelen, let er dan op dat je de ander aankijkt, duidelijk praat en zeker van jezelf bent.
• Als je niet mee mag doen, vraag dan waarom niet: Luister naar wat ze terug zeggen. Zeg wat je hiervan vindt. Doe niet boos of zielig.
• Mag je nog niet meedoen, loop dan stevig weg.
Bij vragen of je mee mag spelen, kun je heel goed Stop-Denk-Doe gebruiken:
• Je zegt Stop tegen jezelf als je met een groepje kinderen wilt gaan spelen.
• Je Denkt na over hoe je het kunt aanpakken: wat is het goede moment om te vragen? Hoe zorg ik ervoor dat ze merken dat ik iets vraag?
• En dan ga je het ook zo Doen. Je vraagt of je mee mag spelen.

Doel: psycho-educatie over luisteren aan de hand van een voorbeeldverhaal en kringgesprek
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: werkblad vaardigheid luisteren
Uitvoer: Wij gaan deze training oefenen met luisteren. Het is belangrijk om goed te luisteren als iemand iets zegt. Om goed te kunnen luisteren, moet je op verschillende punten letten. Aan de kinderen wordt gevraagd wat dat voor punten zijn. De leerkracht vraagt dit socratisch uit en komen met de kinderen uit op de volgende leerpunten.
Leerpunten bij luisteren naar wat een ander vertelt:
• Let op je stevige houding.
• Kijk de ander aan.
• Toon interesse (met en zonder woorden).
• Stel vragen.
• Zeg wat je ervan vindt.

Bij luisteren naar anderen kun je heel goed de Stop-Denk-Doe gebruiken. Hiermee bedoelen we dat je Stopt met waar je mee bezig bent; dat je beDenkt hoe je het het beste kunt aanpakken. En bij Doe, ga je je plan uitvoeren.
Bij luisteren zou Stop-Denk-Doe er zo uit kunnen zien:
• Je zegt Stop' tegen jezelf als iemand je iets vertelt.
• Je Denkt dan na over hoe je dat kunt aanpakken: op welke manier kan ik het beste luisteren, zodat ik de ander goed kan horen?
• En dan ga je het ook Doen.

Activiteit: feedback geven en als cadeautjes inpakken
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: papier, stiften/potloden, inpakpapier, doosjes, plakband

Uitvoer: Alle kinderen schrijven voor elkaar een positief berichtje op een papiertje volgens de regels van feedback geven. Hierbij schrijven zij hun naam eronder. Vervolgens worden de papiertjes voor ieder kind in een doosje gestopt en mogen zij het doosje inpakken voor een ander kind. Aan het eind van de cursus worden de cadeautjes uitgedeeld zodat alle kinderen hun eigen positieve feedback kunnen ontvangen.

Doel: rollenspel om te reageren op de vraag of je mee wilt doen, herhaling onderhandelen en reactie op afwijzing.
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Aan de hand van voorbeelden die de kinderen zelf hebben bedacht of die op kaartjes staan geschreven worden rollenspellen gespeeld. Een groepje kinderen krijgt de opdracht een voorbeeld na te spelen dat is bedacht of op het kaartje staat. Dit groepje gaat met een trainer de gang op en de trainer bespreekt wie zogenaamd gaat aanbellen en wat er gezegd gaat worden. De deur van de trainingsruimte is de voordeur van het huis van het kind dat ze gaan vragen om mee te spelen. Dit kind weet niet wat hem gevraagd wordt maar gaat volgens de leerpunten reageren. Dit is met hem voor besproken door de andere trainer. De overige kinderen letten op welke leerpunten gebruikt worden door het kind dat gaat reageren op de vraag.

Activiteit: rollenspel om te vragen of je mee mag doen, herhaling onderhandelen en reactie op afwijzing.
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Drie kinderen zijn op de grond aan het spelen en doen net-alsof-spelletjes. Eén van de vijf kinderen krijgt de opdracht om te vragen of het mee mag doen. Het andere kind let op of de leerpunten goed gebruikt worden. Alle kinderen krijgen een oefenbeurt. In de eerste ronde is het groepje open en vriendelijk en mag het kind direct meespelen. In de tweede ronde mag het kind niet direct meedoen en wordt het aangemoedigd om te onderhandelen, daarna mag het kind wel meedoen. In de derde ronde mag het groepje weigeren en leert het kind te reageren op een afwijzing (stevig weglopen).

Doel: stappenplan voor betere impulscontrole. Introductie Stop-Denk-Doe en gebruik hiervan bij luisteren .
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: Papier, pen

Uitvoer: Wanneer je een probleem tegenkomt, moet je nadenken over de verschillende manieren waarop je ermee om kunt gaan. Je moet ook beslissen of wat je gaat doen of zeggen.
Soms neem je de juiste beslissing, maar soms gaat het ook fout. Dat gebeurt iedereen wel eens, maar het lijk alsof sommige mensen vaker de verkeerde beslissing nemen dan andere of het moeilijker vinden om problemen op te lossen.
Als dat voor jou geldt, dan is het een goed idee er eens over na te denken hoe jij omgaat met problemen en of je ook kunt proberen ze op een andere manier op te lossen.
Je kunt leren op een andere manier met je problemen om te gaan, zodat je niet overhaast het eerste doet wat in je hoofd opkomt. Het stoplichtsysteem stop, denk na en doe is zo’n manier.
ROOD Denk voordat je iets doet aan een rood stoplicht en stop.
ORANJE Denk na over wat je wilt doen of zeggen.
GROEN Doe wat je hebt bedacht.
Het eerste onderdeel is vaak het moeilijkst. Soms is het moeilijk om te stoppen voordat je iets overhaast doet. Oefen hier maar eens mee en roep in je hoofd het beeld op van een stoplicht. Wanneer je het licht op rood ziet springen, zeg je in gedachten tegen jezelf ‘STOP’.
Terwijl je voor het stoplicht staat te wachten haal je een paar keer diep adem.
Hierdoor word je rustiger en het geeft je tijd om na te denken over wat je wilt gaan doen.
Hoe meer je hiermee oefent, hoe gemakkelijker het wordt.
Soms komen we hetzelfde probleem iedere dag tegen en nemen we steeds weer dezelfde verkeerde beslissing. Wanneer dat zo is, is het een goed idee om er even bij stil te staan en na te denken over alle verschillende manieren waarop je met dit probleem kunt omgaan.
Wanneer je eenmaal een lijst van mogelijke oplossingen hebt, is de volgende stap uitzoeken welke de beste is. Bedenk wat de positieve en de negatieve gevolgen van alle ideeën zijn en beslis dan welke oplossing voor jou uiteindelijk het beste zal werken.
Volg hierbij de volgende 5 stappen:
1. Wat is mijn probleem?
2. Welke oplossingen kan ik bedenken?
3. Wat zijn de positieve gevolgen van iedere oplossing?
4. Wat zijn de negatieve gevolgen van iedere oplossing?
5. Wat is uiteindelijk de beste oplossing?
Maak een succesplan
1. Doe niets overhaast, maar STOP, DENK NA en DOE.
2. Bedenk verschillende manieren waarop je een probleem kunt oplossen.
3. Denk na over de gevolgen van iedere oplossing.
4. Weeg de voor- en nadelen af en kies de beste oplossing.
5. Vraag aan iemand die ergens wel goed in is, hoe hij of zijn het doet. Kijk dan hoe het gaat en doe het ten slotte zelf terwijl je jezelf vertelt wat je moet doen.
6. Bedenk een manier om jezelf eraan te herinneren dat je je plan moet gebruiken.

Activiteit: mindfulness-oefening om aandacht te trainen in het hier en nu zonder oordeel en gedachten te laten zijn
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Eerst krijgen de kinderen uitleg over het doel van de volgende oefening door een metafoor over een computerscherm. Als je te dicht bij je computerscherm zit, is het alsof dit de volledige en enige realiteit is. Als er iets op je scherm gebeurt, is dat dan ook heel erg! Maar als je een zekere afstand houdt, zie je wat er op het scherm gebeurt als onderdeel van de realiteit. Je wordt dan niet meer zo overweldigd. Dit is wat je leert: niet meer zo overweldigd worden door je gedachten. Je leert omgaan met innerlijke stormen. En je houdt in je aandacht ruimte voor wat er goed is in je leven. Vervolgens zet de leerkracht rustige achtergrondmuziek aan en geven de volgende instructie:
Als eerste brengen we de aandacht naar de ademhaling. Dit doen we om de aandacht meer te focussen en tot rust te brengen. Je doet straks een oefening om je aandacht te verscherpen en meer te weten te komen over je gevoel. Als dit oké is voor jou, kan je je ogen te sluiten. Dit zorgt ervoor dat je aandacht minder makkelijk wordt afgeleid.
Zit in een rechte, waardige houding en sluit zachtjes je ogen.
Je hoofd is mooi rechtop en je zit met een rechte rug.
Je handen liggen ontspannen op je schoot of op elkaar.
Adem als je wilt eens iets dieper in en laat bij het uitademen volledig los.
Laat de adem nu natuurlijk worden en breng je aandacht naar het bol worden en plat worden van je buik.
Richt je op een plaats zo groot als je handpalm en voel daar de veranderende gewaarwordingen terwijl je inademt en uitademt.
Je hoeft je adem niet te veranderen ... Geef ruimte aan de adem om zichzelf te ademen.
Als je wilt, leg je je hand op je buik om je nog beter te voelen hoe je buik bol en plat wordt. Voel hoe je buik zachtjes rijst en daalt.
Je hoeft verder niets te doen.
Om je aandacht meer te focussen, kan je het inademen zachtjes benoemen met in en het uitademen met uit .
Dit benoemen doe je bijna onhoorbaar. Het voelen staat op de voorgrond.
Of misschien kies je ervoor om de woorden dit ... moment te gebruiken tijdens het in- en uitademen.
Observeer intussen de adem van binnenuit met een aangehouden vriendelijke aandacht en merk ook de natuurlijke pauzes op tussen het in- en uitademen.
...
Je zult merken dat je aandacht door gedachten wordt meegenomen. Dat is oké. Het is gewoon wat jouw geest doet.
Misschien heb je gedachten over wat je nog wilt doen, over geluiden die je hoort, over school, over thuis ... het kan van alles zijn. Zie dit niet als falen, het is normaal dat je wordt afgeleid. Als je merkt dat je aandacht niet langer bij je adem is, kan je deze ervaring vriendelijk benoemen met: O ja, denken.
Laat die gedachten dan zonder oordeel los en breng zachtjes je aandacht terug naar de ervaring van je buik die rijst en daalt. Het is net een wolkje aan de lucht die voorbij drijft. Focus opnieuw op het in- en uitademen.
...
Je aandacht kan je zien als een puppy. Je geeft de puppy een plekje in het hoekje van je woon- kamer en je vraagt hem om daar te blijven. Algauw merk je dat de puppy liever op verkenning gaat in de kamer. De puppy met een boze en harde toon straffen is dan niet het beste idee. Nee, zodra je merkt dat de puppy niet meer op zijn plekje zit, ga je hem vastberaden en met een vriendelijke houding terug naar zijn plekje begeleiden. Dat doe je op dezelfde manier met je aandacht: vriendelijk en vastberaden keer je terug naar je buik.
...
Waar is je aandacht?
Het is heel normaal dat er gedachten komen, misschien tien, honderd of zelfs duizend keer. Je kan dan telkens je aandacht terugbrengen, met een eindeloos geduld.
Heel vriendelijk ...
Je kan ook even experimenteren met een kleine glimlach, een innerlijke glimlach, en schenk dan je glimlach aan alle gedachten die opkomen. De glimlach kan je helpen in contact te blijven met je mildheid voor je ervaring zoals ze is.
Kan je daar nog even mee oefenen in die laatste stiltemomenten? Zorg dat je aandacht daarbij geankerd blijft in je adem.

Misschien kan je je in die laatste momenten voornemen om niet te bewegen. En als je er klaar voor bent, kan je je ogen zachtjes openen en probeer je nog even contact met de adem te houden ...
Houd het onmiddellijk na de meditatie nog even stil om de diepte van de stilte te voelen in relatie tot elkaar. Het delen in een groep kan een intense en moeilijke ervaring zijn. Vraag naar onaangename ervaringen als die niet spontaan worden gedeeld. Op die manier geef je aan dat onprettige ervaringen bij de oefening horen. Zo gaat ook niemand naar huis met het idee dat hij of zij de enige is die dit zo voelt en weten ze allemaal dat het erbij hoort. Slaperigheid en het gevoel dat de ademhaling onnatuurlijk werd zijn ook normaal en horen bij de sensaties. Het is niet de bedoeling om zonder gedachten te zijn. Dat is ook niet realistisch. Maar het opmerken van gedachten is een belangrijk onderdeel van de oefening. Je leert om stress- volle, angstige en sombere gedachten op te merken en los te laten. Je gaat er gewoon niet verder in mee, zonder strijd. Je laat ze zijn. De volgende vragen kunnen worden gesteld: Wie heeft er nog gemerkt dat er gedachten opkwamen? Hoe vaak heb je gedachten gehad? Wat heb je toen gedaan? Was je vriendelijk voor je gedachten? Heb je ze benoemd? Kon je ze loslaten en terugkeren naar je adem?
Leerpunten van deze meditatie:
• Aandacht focussen op het lichaam, met name op de ademhaling.
• Niet sturen, maar de adem zichzelf laten ademen.
• Niet oordelen over wat gevoeld wordt.
• Begrijpen dat denken erbij hoort.
• Je gedachten vriendelijk opmerken, benoemen en laten zijn.

Activiteit: mindfulness-oefening om met impulsen om te gaan
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Impulsen en negatieve gevoelens en gedachten zijn vaak heel sterk. Als je boos bent wil je hierop regeren met je gedrag. Zo’n negatief gevoel en vervelende gedachten lijken een beetje op een muggenbeet. Ze jeuken en zorgen ervoor dat je er steeds meer met je aandacht naartoe gaat. Uiteindelijk wil je er graag aan krabben en doe je dat ook. Als je aan je muggenbult krabt gaat de jeuk even weg, maar uiteindelijk wordt de jeuk juist erger en blijft het kriebelen. Het enige wat helpt om te stoppen met krabben is je gedachten op iets anders richten. Dit kun je dus stoppen door telkens je aandacht een paar minuten achter elkaar op je gevoelens te richten en het vervelende gevoel er te laten zijn. Wat je je gaat realiseren is dat de jeuk er gewoon is. Soms gaat de jeuk niet weg als je dat wil. En de jeuk gaat al helemaal niet weg als ik er ontzettend mijn best voor doe om hem te laten verdwijnen. Dus soms is de jeuk gewoon de jeuk en lukt het me niet om hem weg te laten gaan, dat kan dan gewoon niet. De enige macht die we echt hebben is om de jeuk op de lange termijn nog erger te maken door eraan te krabben. Dus waar het op neer lijkt te komen is dat we in het leven vervelende dingen zullen ervaren in ons gevoel en in gedachten net als jeuk en dat we daar geen verbetering in kunnen aanbrengen. Maar we hebben wel het vermogen om de jeuk niet erger te maken.
Nu gaan we dan ook een oefening doen om je aandacht een paar minuten aft e leiden van de jeuk of negatieve gevoelens en gedachten. 'Ga rechtop zitten of staan en richt je aandacht op je ademhaling. Richt je aandacht op je borst, adem ontspanning naar je borst en laat je hart en longen zich gedurende een aantal ademhalingen uitzetten en openen. Richt je aandacht vervolgens op je armen en let gedurende een aantal ademhalingen op de gewaarwordingen en impulsen die je in je armen voelt en welke associaties je daarbij hebt. Richt je aandacht nu op je benen en voel dat je geaard bent en stevig contact maakt met de grond waarop je staat. Wees je bewust van de neigingen die in je opkomen en laat deze er gewoon zijn zonder eraan toe te geven. Richt je aandacht vervolgens op je geest en adem een paar keer in en uit om je geest verder tot rust te brengen. Let opnieuw op de neigingen die je voelt en kijk of je een andere keuze kunt maken dan de keuze die je normaal gesproken zou maken.'

Doel: mindfulness-oefening om met verveling en negatieve impulsen om te gaan
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen
Uitvoer: 'Dit is een praktische oefening die je altijd en overal kunt doen. De oefening is gemakkelijk en kan overal waar je je verveelt gedaan worden. In tai chi, qigong en andere vormen van bewegingsmeditatie richt men de aandacht op het laten stromen van chi, een vorm van energie, door het lichaam. Je kunt je benen met deze energie vullen of de energie eruit laten stromen door voorzichtig je gewicht van je ene been naar het andere te verplaatsen.
Ga met je voeten op heupbreedte staan of zet je voeten nog iets verder uit elkaar. Vind je dan-tien of zwaartepunt, dat zich ongeveer drie vingerbreedtes onder je navel bevindt. Adem enkele keren in en uit totdat je het gevoel hebt dat je weet waar je zwaartepunt zit. 'Voel hoe je voeten stevig in de aarde onder je verankerd zijn en beweeg langzaam door met je voetzolen op de grond te duwen in plaats van je geest te gebruiken om te bewegen. Verplaats je dan-tien naar rechts en stel je voor dat je chi als water in je linkerbeen stroomt en je been helemaal vult terwijl de hoogte waarop je heupen zich bevinden verandert. Misschien willen je lichaam en je geest dat je sneller beweegt, maar visualiseer dat je heel voorzichtig een dun straaltje chi in je andere been laten stromen. Uiteindelijk wordt je linkerbeen met chi uit je rechterbeen gevuld wanneer er geen gewicht meer op je linkervoet rust. Richt je aandacht nu opnieuw op je dan-tien en beweeg je zwaartepunt langzaam naar links. Voel hoe de chi naar beneden stroomt en uit je linkerbeen en in je rechterbeen stroomt. Zonder je te haasten richt je je aandacht op de energie die je van been naar been voelt stromen. Kijk maar eens hoe langzaam je dit kunt laten gebeuren, hoe langzaam je de energie druppeltje voor druppeltje kunt laten stromen. Zorg ervoor dat je benen en romp voortdurend in evenwicht blijven. Wees eenvoudigweg getuige van het eventuele verlangen of de drang om je sneller te bewegen en richt je aandacht vervolgens weer op het laten stromen van de chi van het ene naar het andere been. Als je de chi enkele keren heen en terug hebt laten stromen zul je merken dat je uit de wachtstand bent gekomen of ten minste niet meer zo verveeld en ongeduldig bent en dat je meer innerlijke rust in je geest en je lichaam ervaart.

Problemen oplossen met Stop Denk Doe
Regelmatig kun je tegen een probleem aanlopen, bijvoorbeeld:
• Je krijgt onterecht op je kop van je leerkracht.
• Je hebt moeite om p school op je stoel te blijven zitten.
• Je wordt geplaagd en gepest door andere kinderen.
• Je moet met je vader of moeder onderhandelen over hoe laat je thuis bent.

Wanneer je een probleem tegenkomt, moet je nadenken over de verschillende manieren waarop je ermee om kunt gaan. Je moet ook beslissen of wat je gaat doen of zeggen.
Soms neem je de juiste beslissing, maar soms gaat het ook fout. Dat gebeurt iedereen wel eens, maar het lijk alsof sommige mensen vaker de verkeerde beslissing nemen dan andere of het moeilijker vinden om problemen op te lossen.
Als dat voor jou geldt, dan is het een goed idee er eens over na te denken hoe jij omgaat met problemen en of je ook kunt proberen ze op een andere manier op te lossen.

Waarom zijn er problemen?
Er kunnen allerlei redenen zijn waarom het niet lukt om een probleem goed op te lossen. Drie van die redenen komen erg vaak voor:
• Je doet iets zonder erbij na te denken.
Soms beslissen we te snel. Misschien stort je je ergens in zonder er goed bij na te denken wat er zal gebeuren.
• Je gevoel word je de baas.
Sterke gevoelens, zoals boosheid of angst, worden je soms de baas. Daardoor kun je niet goed meer nadenken over problemen en niet beslissen wat je het beste kunt doen of zeggen.
• Je ziet geen andere oplossing.
De derde reden waarom het vaak niet lukt een probleem op te lossen is dat we gewoonweg geen andere manier kunnen bedenken om met iets om te gaan. We zitten vast aan een bepaald idee en zien geen andere oplossing.
Leer stil te staan om na te denken
Je kunt leren op een andere manier met je problemen om te gaan, zodat je niet overhaast het eerste doet wat in je hoofd opkomt. Het stoplichtsysteem stop, denk na en doe is zo’n manier.
ROOD Denk voordat je iets doet aan een rood stoplicht en stop.
ORANJE Denk na over wat je wilt doen of zeggen.
GROEN Doe wat je hebt bedacht.

Het eerste onderdeel is vaak het moeilijkst. Soms is het moeilijk om te stoppen voordat je iets overhaast doet. Oefen hier maar eens mee en roep in je hoofd het beeld op van een stoplicht. Wanneer je het licht op rood ziet springen, zeg je in gedachten tegen jezelf ‘STOP’.
Terwijl je voor het stoplicht staat te wachten haal je een paar keer diep adem.
Hierdoor word je rustiger en het geeft je tijd om na te denken over wat je wilt gaan doen.
Hoe meer je hiermee oefent, hoe gemakkelijker het wordt.

Je kunt het stoplichtsysteem ook op school gebruiken. Je kunst jezelf eraan herinneren door rode, oranje en groen plakbandjes om een potlood of liniaal of op je etui te plakken.
Wanneer je de plakbandjes ziet, denk je ‘stop, denk na en doe’, maar niemand anders weet wat het betekent.
Bedenk verschillende oplossingen
Soms komen we hetzelfde probleem iedere dag tegen en nemen we steeds weer dezelfde verkeerde beslissing. Wanneer dat zo is, is het een goed idee om er even bij stil te staan en na te denken over alle verschillende manieren waarop je met dit probleem kunt omgaan.

Gebruik het werkblad met de ‘OF-methode’ om zoveel mogelijk oplossingen te vinden. Of pak gewoon een vel papier en schrijf alle oplossingen op die je in twee minuten kunt bedenken. Het is de bedoeling dat je zoveel mogelijk ideeën verzamelt. Maak je geen zorgen als sommige ideeën je onmogelijk of heel suf lijken.
Denk na over de gevolgen
Wanneer je eenmaal een lijst van mogelijke oplossingen hebt, is de volgende stap uitzoeken welke de beste is. Bedenk wat de positieve en de negatieve gevolgen van alle ideeën zijn en beslis dan welke oplossing voor jou uiteindelijk het beste zal werken.
Volg hierbij de volgende 5 stappen:
1. Wat is mijn probleem?
2. Welke oplossingen kan ik bedenken?
3. Wat zijn de positieve gevolgen van iedere oplossing?
4. Wat zijn de negatieve gevolgen van iedere oplossing?
5. Wat is uiteindelijk de beste oplossing?

Schrijf voor jezelf op:
Wat kan ik doen? Wat zijn de positieve gevolgen hiervan? Wat zijn de negatieve gevolgen hiervan?

Herinner jezelf eraan wat je moet doen
Hoewel je heel goed weet hoe je het best met je problemen kunt omgaan, zal het zo nu en dan toch gebeuren dat je weer terugvalt in je oude manier van doen en je nieuwe plannen vergeet. Wanneer dat gebeurt, moet je een manier bedenken om jezelf eraan te herinneren je nieuwe plan te gebruiken.

Oefening baart kunst
Op een nieuwe of andere manier met je problemen omgaan is niet altijd gemakkelijk. Het kost tijd en je moet misschien eerst oefenen voordat het goed gaat. Net als met de meeste dingen, is het hierbij zo: hoe meer je oefent, hoe gemakkelijker het wordt.

Verander in gedachten de afloop.
Concentreer je op je probleem en stel je voor dat je het anders oplost. In plaats van het op je oude manier op te lossen, verander je de afloop en zie je in gedachten voor je, dat het je lukt. Kies een rustig ogenblik uit en vorm je in je hoofd een heel duidelijk beeld van je probleemsituatie.
• Beschrijf de situatie zo precies mogelijk.
• Zie voor je wie er bij zijn.
• Bedenk wat er gebeurt en wat er wordt gezegd.
• Zie in gedachten voor je dat je je nieuwe oplossing gebruikt en dat het werkt.
• Vergeet niet jezelf een schouderklopje te geven omdat je het probleem zo goed hebt opgelost.

Speel je problemen na
Het is heel nuttig om nieuwe vaardigheden te oefenen door een echte probleemsituatie na te spelen met een vriend of vriendin. Probeer de situatie zo echt mogelijk na te bootsen.
Bedenk wie er bij zijn, wat ze zeggen en hoe ze zullen reageren. Probeer verschillende oplossingen uit en kijk wat goed werkt.
Problemen naspelen kan heel leuk zijn en als je het om de beurt doet, zul je merken dat je vrienden of vriendinnen nuttige tips hebben!

Maak een succesplan
• Doe niets overhaast, maar stop, denk na en doe.
• Bedenk verschillende manieren waarop je een probleem kunt oplossen.
• Denk na over de gevolgen van iedere oplossing.
• Weeg de voor- en nadelen af en kies de beste oplossing.
• Vraag aan iemand die ergens wel goed in is, hoe hij of zijn het doet. Kijk dan hoe het gaat en doe het ten slotte zelf terwijl je jezelf vertelt wat je moet doen.
• Bedenk een manier om jezelf eraan te herinneren dat je je plan moet gebruiken.

Doel: Oefening met stevig staan met pittenzakje of boek op het hoofd
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: pittenzakjes of boeken

Uitvoer: Oefening met stevig staan met pittenzakje of boek op het hoofd. De kinderen moeten ervaren welke uitwerking het heeft op hun gevoelens en lichamelijke sensaties als zij helemaal rechtop staan. De instructie geeft aan dat zij tevens naar hun buik moeten ademhalen. Doel is de kinderen bewust te laten worden van hun lichaam en daarbij de uitwerking op het zelfvertrouwen van een stevige lichaamshouding te laten ervaren. Stel vragen aan de kinderen als zij twee benen op de grond hebben en echt proberen te letten op hoe hun lichaam voelt. Focus op sensaties als: warmte en kou, spanning en ontspanning, snelheid van ademhaling en hartslag, gedachten die in hun hoofd opkomen over het spel zelf of zichzelf, over zintuigelijke sensaties als geluiden, geuren, etc. of gedachten over iets heel anders.

Doel: bewustwording van je eigen identiteit en waardeoordelen
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: De kinderen zitten in een kring. Eén van de kinderen start het spel door zich voor te stellen. Daarbij noemt hij zijn naam, en kiest hij een bijnaam die begint met de eerste letter van zijn eigen naam, bijvoorbeeld "Grappige Gijsbert". De speler links van hem neemt het over en zegt "Ik ben Harige Harry en naast mij zit Grappige Gijsbert". De speler daar links van vervolgt en zegt "Ik ben Melige Marieke en naast mij zitten Grappige Gijsbert en Harige Harry".
Vraag vervolgens aan de kinderen hoe ze het vinden een bijnaam te krijgen. Laat de kinderen die het leuk vonden hun hand opsteken en vraag dan twee of drie kinderen waarom. Laat vervolgens ook de kinderen die het niet prettig vinden de hand opsteken en daarvan weer twee of drie uitleggen waarom zij dit niet leuk vinden.

Activiteit: kringgesprek met socratische discussie en uitleg van leerkracht
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: werkblad complimenten geven en ontvangen

Uitvoer: Discussie in een kringgesprek over de volgende vragen: Hoe laat je iemand merken dat je blij bent met zijn of haar hulp? Waarom is het belangrijk dat iemand iets leuks of aardigs tegen jou zegt? Waarom is het belangrijk om te reageren op een complimentje?
Hierna wordt door de leerkracht besproken dat het belangrijk is om aardige dingen tegen jezelf te zeggen. Veel kinderen denken nare dingen over zichzelf. En wanneer je deze nare dingen heel vaak denkt, ga je steeds meer geloven in deze nare gedachten. Uiteindelijk geloof je dan dat er niets goed is aan jezelf. Als je aardige dingen over jezelf denkt, krijg je ook meer vertrouwen in jezelf.
Het is ook leuk als iemand anders iets aardigs tegen jou zegt, of als iemand je helpt wanneer je je niet op je gemak voelt. Bijvoorbeeld: Als je voor het eerst in je nieuwe groep komt, is het fijner om te horen: Hallo, kom je hier voor het eerst?, dan dat de andere kinderen je alleen laten staan en niets zeggen.
Iets aardigs tegen iemand anders zeggen, maakt dat die ander ook aardig is tegen jou. Daarom is het belangrijk dat je reageert als iemand iets aardigs tegen jou zegt want dan weet hij dat je het leuk vindt. Wanneer jij niet reageert, denkt de ander dat je het niet leuk vindt en zal hij niet zo snel meer iets aardigs zeggen of doen. Als je een complimentje geeft of reageert op een complimentje kan je op een aantal dingen letten. De leerkracht vraagt dit socratisch uit en komen met de kinderen uit op de volgende leerpunten.
Leerpunten bij complimentjes geven:
• Bedenk wat je leuk vindt van de ander.
• Noem de naam van de ander.
• Kijk de ander aan.
• Zeg duidelijk wat je leuk vindt van de ander.

Leerpunten bij reageren op complimentjes:
• Luister naar het compliment wat de ander geeft.
• Laat merken dat je trots bent: door iets aardigs terug te zeggen of dank je wel te zeggen. Kijk blij of trots.

Stop-Denk-Doe bij complimenten geven
• Als je een complimentje wilt geven aan iemand zeg je Stop tegen je zelf,
• Je beDenkt welk complimentje je wilt geven aan de ander en hoe je dat het beste kunt doen.
• En dan ga je het Doen.

Stop-Denk-Doe bij complimenten ontvangen
• Wanneer je een complimentje krijgt, zeg je Stop tegen je zelf.
• Je beDenkt hoe je het beste kunt reageren op het complimentje.
• En dan ga je het Doen. Je zegt bijvoorbeeld dank je wel of je zegt iets aardigs terug.

[ werkblad vaardigheid complimenten geven en ontvangen ]

Doel: kringgesprek met een rondje opscheppen over jezelf en complimenten geven aan anderen en hierop reageren
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: werkblad complimenten geven en ontvangen

Uitvoer: De leerkracht zegt iets positiefs over zichzelf. Vervolgens zegt ieder kind in de groep iets positiefs over zichzelf. Kinderen die niets positiefs over zichzelf kunnen bedenken, worden geholpen door anderen in de groep.
Hierna wordt geoefend met een compliment geven en ontvangen. Geef een compliment aan je rechter buurman over iets wat hij goed heeft gedaan in deze training en begin met “ik vind dat…“ Als dit voor de kinderen te moeilijk is om te bedenken mogen ze ook een ander complimentje bedenken. Hierop moeten zij vervolgens iets vriendelijks terugzeggen en goed ervaren wat een compliment met hen doet.

[ werkblad vaardigheid complimenten geven en ontvangen ]

Activiteit: spel ik zie, ik zie wat jij niet ziet en informatie over eigen perspectief
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: geen

Uitvoer: Door middel van het spel “ik zie, ik zie wat jij niet ziet” moeten de kinderen aanwijzingen geven over de kleur, vorm, grootte, positieve en afstand waarop zich een voorwerp of ander persoon bevindt. Hierna wordt de volgende uitleg gegeven en pakken de kinderen hun werkblad erbij over eigen perspectief en verplaatsen in de ander.

Dit spelletje laat zien dat een voorwerp of situatie er voor de één heel anders uit kan zien dan voor de ander. Iedereen ziet de voorwerpen om zich heen vanuit een andere plaats en afstand. Afstand maakt dat je dingen groter of kleiner ziet. Heel in de verte lijkt een kerktoren bijvoorbeeld veel kleiner dan van dichtbij. Ook is wat voor jou links en rechts is precies het tegenovergestelde voor diegene die tegenover je zit. Het is belangrijk dat je probeert je voor te stellen hoe de ander tegen verschillende situaties en voorwerpen aankijkt. Dan kan je rekening houden met de ander. Het is ook heel lastig om door de ogen van iemand anders te kijken. Dat noem je ook wel verplaatsen in de ander of iedereen heeft zijn eigen perspectief. Deze training gaan we oefenen met het kijken door de ogen van een ander.
Essentie: Kijken vanuit het perspectief van de ander:
• Verschil tussen links en rechts als iemand tegenover je zit.
• Zien wat de ander ziet, denken wat de ander denkt.
• Als je je kan verplaatsen in een ander kan je beter rekening houden met die ander.

Activiteit: bespreking van wie je bent van binnen en van buiten
Duur: 15 minuten
Benodigde materialen: medisch model met organen, grote vellen, stiften

Uitvoer: bespreking binnenkant en buitenkant lichaam met platen of een pop met organen die de kinderen moeten benoemen. Vervolgens gaan de kinderen op de grond op een groot vel papier liggen waarbij hun omtrek wordt getekend. Hierna krijgen zij de opdracht om met gekleurde stiften op te schrijven en/of tekenen hoe zij van de buitenkant verschillen van de andere kinderen in de groep. Bijvoorbeeld haarkleur, oogkleur, lengte, postuur, etc. Hierna wordt met zwarte stiften te tekenen of schrijven hoe zij aan de binnenkant verschillen van de anderen in de groep. Hierbij gaat het dus om het verschil tussen uiterlijke kenmerken en daartegenover innerlijke verschillen zoals karakter, persoonlijkheid, ervaringen van zintuiglijke waarnemingen, emoties, gedachten en gedrag.

Activiteit: Psycho-educatie over ik-boodschappen
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: sokpoppen, werkblad vaardigheid ik-boodschap, SOS stappenplan ik-boodschappen

Uitvoer: aan de hand van een voorstelling met handpoppen wordt het volgende voorbeeld met betrekking tot een ik-boodschap geïllustreerd: "Wat maak je weer een herrie! Houdt het nou nooit op, dat getelefoneer van je?" Reactie: "Ja, kan ik het helpen? Ik werk me drie slagen in de rondte om die man nog vanochtend te pakken te krijgen. Ga zelf ergens anders zitten als je er last van hebt. Wat een gezeur." (Pakt geërgerd zijn telefoon en toetst een nummer in.)
"Karel, ik wil graag dit werkje afmaken voor vanmiddag. Ik word nogal afgeleid door je telefoongesprekken. Ik zou het op fijn vinden als je even in de kamer hiernaast ging zitten bellen." Reactie: "O, goed hoor, geen probleem. Ik ga wel even naar hiernaast, ja." (Staat op en pakt wat papieren en zijn telefoon en maakt aanstalten de kamer te verlaten.)
Het verschil is dat de eerste opmerking geformuleerd is als een jij-boodschap, de tweede als een ik-boodschap. Als je een opmerking formuleert als wat jíj wilt en waaraan jij behoefte hebt. Voorkom je dat de ander je opmerking opvat als een beschuldiging. De theorie over de vaardigheid ik-boodschappen wordt doorgenomen over waarom een ik-boodschap werkt, wanneer de kinderen hem kunnen gebruiken en hoe ze hem samenstellen.

De ik-boodschap bestaat uit:
• Als je nog niet in gesprek bent met degene die je iets wilt zeggen, begin dan met het noemen van de naam van die persoon zodat je iemands aandacht vraagt.
• Begin je boodschap met 'ik'....
• Benoem je gevoel of je belemmering. ("Ik word nogal afgeleid...")
• Benoem het gedrag van de ander dat je niet zint. ("...door je telefoongesprekken.")
• Geef de reden waarom dat zo is, ook geformuleerd met 'ik' of 'we'. Eventueel kun je daar ook mee beginnen. ("Ik wil graag dit werkje afmaken voor vanmiddag.")
• Geef een suggestie van het gedrag dat je graag van de ander zou zien. Begin ook die suggestie met 'ik' ("ik wil dat jij..." of "ik zou willen dat je..."). Formuleer deze suggestie liever niet als vraag, omdat daarop het antwoord weer direct 'nee' zou kunnen zijn. Door de suggestie als gewone zin te formuleren zet je die ander aan tot handelen, en minder tot een tegenargument.

[ werkblad registratie ik boodschap ] [ werkblad vaardigheid ik boodschap ]

Doel: tekenopdracht je verplaatsen in het perspectief van een ander
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: papier en potloden/stiften

Uitvoer: de kinderen krijgen de opdracht een boom te tekenen. Zij moeten dit echter doen vanuit twee verschillende perspectieven. Ze tekenen de boom vanuit het beeld van een reus en vanuit het perspectief van een kabouter. Hierna kan in de klas worden besproken dat ieder kind, ieder mens, eigenlijk zelfs ieder levend wezen de wereld op zijn eigen manier ziet en ervaart.

Stop-Denk-Doe bij je verplaatsen in de ander:
• Je zegt Stop tegen jezelf wanneer je je wilt gaan verplaatsen in de ander.
• Je Denkt dan na over hoe je dat kunt aanpakken en hoe dat dan eruit gaat zien: wat ziet de ander nu, wat zou de ander nu kunnen denken en hoe kan ik rekening houden met hem.
• En dan ga je het ook Doen.

Doel: Zelfvertrouwen vergroten eigen talenten en complimenten van anderen.
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: papier, pennen/stiften/ potloden

Uitvoer: Iedereen trekt zijn linkerhand over op een stuk papier, en schrijft in elke vinger iets over een talent van zichzelf. Bijvoorbeeld in de pink zijn favoriete ding om te doen waar hij goed in is, in de ringvinger wie jou heel aardig vinden, de middelvinger wat je al hebt geleerd tijdens de cursus en de wijsvinger wat je het mooiste vindt aan jezelf. Op de handpalm schrijf het kind zijn naam. Haal vervolgens de blaadjes op, en lees ze voor aan de groep, op de volgende manier: ik heb hier een blaadje van iemand die het beste is in lezen, die graag anderen helpt en beste vriendjes is met zijn broer, enzovoort. De groep mag dan raden wie er beschreven wordt zodra dat geraden is wordt er nog een compliment toegevoegd vanuit de groep die in de duim wordt opgeschreven.

Activiteit: mindful ademhalen en gezichtsspieren ontspannen
Duur: 5 minuten
Benodigde materialen: eventueel achtergrondmuziek op laptop

Uitvoer: De kinderen zitten in een kring en er wordt hen uitgelegd dat het na alle drukte en dingen die zij hebben geleerd ook belangrijk is weer even tot rust te komen. Als ze zelf rustig en ontspannen zijn lach je vaak en voel je je heel anders. De volgende oefening heet 'de glimlach met zachte ogen' en leert jullie rustig maken vanbinnen door het effect van een glimlach op je lichaam. Je voelt direct het verschil tussen een glimlach en een strak gezicht aan de spanning in je lichaam. Het is daarnaast niet alleen fijn voor jezelf om te lachen, maar ook voor de mensen om je heen om je blij en ontspannen te zien.
• Sluit nu allemaal eerst je ogen en let op je ademhaling. Voel hoe je in en uitademt. De lucht die door je neus naar binnen gaat, je logen vult en je buik bol maakt en daarna weer naar buiten gaat.
• Volg je in- en uitademing terwijl je een glimlach om je mond tovert;
• Maak je ogen zacht en vriendelijk;
• Wanneer je een aantal malen je adem hebt gevolgd, maak dan je mond strak en voel welke spieren in je lichaam mee verstrakken;
• Neem waar wat dit met adem doet;
• Glimlach vervolgens weer en volg je ademhaling opnieuw;
• Neem waar wat dit in je lichaam voor effect heeft.
Na de oefening krijgen kinderen de mogelijkheid te bespreken welke verschillen zij waarnamen wanner zij boos keken en wanneer ze glimlachten.

Activiteit: psycho-educatie en vergroten zelfvertrouwen door plakken van post-its met complimenten via ik-boodschap
Duur: 10 minuten
Benodigde materialen: post-its, pennen/stiften

Uitvoer: psycho-educatie over ik-boodschap en complimenten geven.
De ik-boodschap bestaat uit:
• Als je nog niet in gesprek bent met degene die je iets wilt zeggen, begin dan met het noemen van de naam van die persoon zodat je iemands aandacht vraagt.
• Begin je boodschap met 'ik'....
• Benoem je gevoel of je belemmering. ("Ik word nogal afgeleid...")
• Benoem het gedrag van de ander dat je niet zint. ("...door je telefoongesprekken.")
• Geef de reden waarom dat zo is, ook geformuleerd met 'ik' of 'we'. Eventueel kun je daar ook mee beginnen. ("Ik wil graag dit werkje afmaken voor vanmiddag.")
• Geef een suggestie van het gedrag dat je graag van de ander zou zien. Begin ook die suggestie met 'ik' ("ik wil dat jij..." of "ik zou willen dat je..."). Formuleer deze suggestie liever niet als vraag, omdat daarop het antwoord weer direct 'nee' zou kunnen zijn. Door de suggestie als gewone zin te formuleren zet je die ander aan tot handelen, en minder tot een tegenargument.

Leerpunten bij complimentjes geven:
• Bedenk wat je leuk vindt van de ander.
• Noem de naam van de ander.
• Kijk de ander aan.
• Zeg duidelijk wat je leuk vindt van de ander.
Leerpunten bij reageren op complimentjes:
• Luister naar het compliment wat de ander geeft.
• Laat merken dat je trots bent: door iets aardigs terug te zeggen of dank je wel te zeggen. Kijk blij of trots.
Stop-Denk-Doe bij complimenten geven
• Als je een complimentje wilt geven aan iemand zeg je Stop tegen je zelf,
• Je beDenkt welk complimentje je wilt geven aan de ander en hoe je dat het beste kunt doen.
• En dan ga je het Doen.
Stop-Denk-Doe bij complimenten ontvangen
• Wanneer je een complimentje krijgt, zeg je Stop tegen je zelf.
• Je beDenkt hoe je het beste kunt reageren op het complimentje.
• En dan ga je het Doen. Je zegt bijvoorbeeld dank je wel of je zegt iets aardigs terug.

Alle kinderen plakken post-its op elkaars rug plakken met een compliment vanuit de ik-boodschap erop. Hierna worden bij de kinderen alle post-its voorgelezen. De kinderen moeten hierbij stil staan welk gevoel zij ervaren als ze een compliment krijgen. Er wordt uitdrukkelijk gevraagd welke lichamelijke sensaties ze hebben, welke gedachten er op komen en wat hun gedrag is. Het is van belang dat de kinderen de ander bedanken voor een compliment.

• Boek Handleiding voor jezelf: hoe ik denk en voel 1 gedachten en gevoelens
• Boek Denk goed voel je goed. werkboek CGT
• Boek Wat kun je doen als je te snel boos bent
• Boek Behandelend trainen
• Boek Emotieregulatie bij kinderen en adolescenten
• Boek Mindfulness bij kinderen
• Boek Wat kun je doen als je te snel boos bent?
• Boek Haal de Grrrrr uit agressie
• Boek taming your gremlin
• Boek How2talk2kids
• Boek spelen om problemen op te lossen
• Boek Oplossingsgerichte therapie met kinderen en jongeren
• Signaleringsplan/lekker in je vel schema
• Stoplichtmethode Stop-Denk-Doe
• Werkbladen Ik ben speciaal